Parowóz w okresie swojego istnienia przenikał do wszystkich dziedzin działalności człowieka. Był używany nie tylko na kolejach użytku publicznego, ale również na kolejach przemysłowych, leśnych, kopalnianych, budowlanych. Z tego powodu skonstruowano wiele specjalnych odmian parowozów odpowiadających specyficznym warunkom eksploatacji. Były to parowozy o najróżniejszych układach osi, często potężne maszyny przeznaczone do ciężkiej pracy przy małej prędkości. Opracowano specjalne elementy konstrukcyjne lub całe parowozy przeznaczone do tych celów. Wymieńmy niektóre z nich: podwoziowe parowozy z zębatymi przekładniami typu Heisler, Climax i Shay dla kolei leśnych w Stanach Zjednoczonych; parowozy bezogniowe, dziwne ruchome cysterny pobierające parę ze stacjonarnego zbiornika, przeznaczone do pracy tam, gdzie iskrzenie było groźne (np. fabryki chemiczne, gazownie). Parowóz taki pracował jeszcze w 1984 roku w gazowni we Wrocławiu.
Oddzielną grupę tworzą parowozy zębate, służące do pracy na stromych zboczach, gdzie przyczepność nie wystarcza do zapewnienia odpowiedniej siły napędowej. Parowozy te mają zębate koła napędowe współpracujące z zębatą szyną (zębnicą). Jeżeli parowóz ma tylko taką maszynę zębatą, to na stacjach i w warsztatach muszą znajdować się także zębatę, szyny, jak to ma miejsce na niektórych turystycznych kolejach wysokogórskich. Większość parowozów zębatych ma również cylindry parowe do napędu adhezyjnego, które napędzają osie wiązane tak, jak w normalnym parowozie. Na odcinkach bez szyny zębatej parowóz porusza się normalnie, a po wjechaniu na zębnicę obydwie maszyny pracują jednocześnie (tzw. praca mieszana).
Wyprodukowano zaledwie koło tysiąca parowozów zębatych, ale ich świat jest niesłychanie interesujący i różnorodny. Parowozy ze skośnie zamocowanym kotłem, dźwigniowymi lub zębatymi przekładniami, niezwykłymi systemami bezpieczeństwa oraz wieloma mechanizmami bardzo dziwnymi i niezwykłymi, wspinały się żółwim tempem po niezwykle stromych zboczach, krocząc przez niecałe sto lat swego istnienia samodzielną drogą rozwoju.